મારો હાથ ચાલ્યો નહીં

કલકત્તામાં કોમી હિંસાનો દાવાનળ ફાટી નીકળ્યો હતો. બાપુ એક સળગતા લત્તામાં જઈને રહ્યા અને પોતે ઢાલ થઈને ઊભા. હિંસાના બનાવો એમની નજદીકમાં પણ બનવા પામ્યા. પણ બાપુ પ્રાણાર્પણથી હિંસાની ઝાળો હોલવવા ઊભા છે એ જોઈ ધીમે ધીમે સૌને સાન આવી.

સાંજની પ્રાર્થના-સભામાં હજારો લોકો આવે. એક સાંજે પ્રાર્થના પછી સૌ વેરાતાં હતાં. એક નવયુવક નિર્મળબાબુ પાસે થઈ પસાર થતા બોલ્યો: જુઓ આ. ( એમ કહી એક પિસ્તોલ એણે બતાવી. ) આજે બાપુ પાસે બેઠેલા કોમી નેતાઓને મારવા માટે આ લાવ્યો હતો. પણ મારો હાથ ચાલ્યો નહિ. અમે કંઈ પણ કરીએ તો આ માણસ ( ગાંધી ) તરત ઉપવાસ ઉપર ઊતરી બેસે છે. અમારી બધી શક્તિ એણે ખલાસ કરી દીધી. ગઈ કાલ સુધી અમે વીર પુરુષો ( હીરોઝ )માં ખપતા હતા. આજે અમારી ગણના હિચકારા ખૂનીઓમાં- કાયરોમાં થાય છે. આ માણસ… આ માણસ…ગાંધી… એણે અમારી આ સ્થિતિ કરી મૂકી.

નવયુવકની આંખોમાં હતાશાને દબાવી માનવજાતિ માટેની આશા ઊપસવા કરી રહી હતી.

---

સંપાદક: મહેન્દ્ર મેઘાણી ( ગાંધી-ગંગા ) ભાગ ૨ ના સૌજન્યથી

સંપાદક: કોકિલા રાવળ

સ્વમાન જાગ્યું

દક્ષિણ આફ્રિકા ગયા પછી ડરબન થી પ્રિટોરિયા જવા માટે ગાંધીજી રેલ્વેની પહેલા વર્ગની ટિકિટ કઢાવી ગાડીમાં બેઠા. રાતના નવ વાગ્યે મેરિત્સબર્ગ સ્ટેશન આવ્યું. ત્યાં એક ગોરો ઉતારુ તે ડબામાં આવ્યો. ગાંધીજીને જોઈને એણે કોઈ અમલદારને બોલાવ્યો. અમલદારે ગાંધીજીને ત્રીજા વર્ગના ડબામાં જવાનું કહ્યું. ગાંધીજીની પાસે પહેલા વર્ગની ટિકિટ હતી એટલે એમણે ના પાડી. સિપાઈને બોલાવીને એલોકોએ ગાંધીજીને જબરદસ્તીથી નીચે ઉતરાવ્યા. તેમણે બીજા ડબામાં જવાની ના પાડી. ગાડી ઉપડી. ગાંધીજી પ્રતિક્ષાલયમાં બેઠા. ઠંડી ખૂબ હતી. કોટડીમાં દીવો નહોતો. એ અંધારામાં ને ટાઢમાં ગાંધીજીએ આખી રાત વિચાર કર્યો:

‘કાં તો મારે મારા હકોને સારુ લડવું અથવા પાછા જવું. નહીં તો જે અપમાનો થાય તે સહન કરવાં ને પ્રટોરિયા પહોંચવું. અને કેસ પૂરો કરીને દેશ જવું. કેસ પડતો મૂકીને ભાગવું એ તો નામર્દી ગણાય.મારા ઉપર દુ:ખ પડ્યું તે તો ઉપરચોટિયું દરદ હતું; ઊંડે રહેલા એક મહારોગનુુ તે લક્ષણ હતું. આ મહારોગ રંગદ્વેષ. એ ઊંડો રોગ નાબૂદ કરવાની શક્તિ હોય તો તે શક્તિનો ઉપયોગ કરવો. તેમ કરતાં જાત ઉપર દુ:ખ પડે તે બધાં સહન કરવાં. અને તેનો વિરોધ રંગદ્વેષ દૂર કરવા પૂરતો જ કરવો.’

સત્યાગ્રહનું આ બીજ હતું.

હિંદની આઝાદીનું આ પહેલું પ્રકરણ હતું.

---

લેખક: ફાધર વાલેસ (ગાંધીજી અને નવી પેઢી) ના સૌજન્યથી.

વૈષ્ણવ જન

In memory of Gandhi’s death anniversary, here is Vaishnava Jana To, an old hymn made popular again by Gandhi. To see it come alive, see this video commissioned by Narendra Modi this year: ,Gandhi’s favourite ‘bhajan’ goes global, artists from 124 nations pay musical homage.

---

વૈષ્ણવ જન તો તેને કહીએ,
જે પીડ પરાઈ જાણે રે;
પર દુ:ખે ઉપકાર કરે તોયે,
મન અભિમાન ન આણે રે. વૈષ્ણવ ૦

સકળ લોકમાં સહુને વંદે,
નિંદા ન કરે કેની રે;
વાચ, કાછ, મન નિશ્ચળ રાખે;
ધન ધન જનની તેની રે. વૈષ્ણવ ૦

સમ દ્રષ્ટિ ને તૃષ્ણા ત્યાગી,
પર સ્ત્રી જેને માત સમાન રે;
જિહ્હવા થકી અસત્ય ન બોલે ,
પર ધન નવ ઝાલે હાથ રે. વૈષ્ણવ ૦

મોહ માયા વ્યાપે નહિ તેને,
દ્રઢ વૈરાગ્ય જેના મનમાં રે;
રામ નામ શું તાળીરે લાગી,
સકળ તીરથ તેના તનમાં રે. વૈષ્ણવ ૦

વણ લોભી ને કપટ રહિત છે,
કામ, ક્રોધ નિવાર્યા રે;
ભણે નરસૈંયો તેનું દરશન કરતાં
કુળ ઈકોતેર તાર્યા રે. વૈષ્ણવ

---

લેખક: ઉમાશંકર જોશી ( મારા ગાંધીબાપુ )
સંપાદક: મહેન્દ્ર મેઘાણી ( લોકમિલાપ ટ્રસ્ટ )